Restauratie van het ‘Theatrum Orbis Terrarum’
Oliver Claes is inmiddels meer dan tien jaar actief als papier- en boekrestaurator. Zo neemt hij ook de conservatie van de topografische en historische boekencollectie van The Phoebus Foundation onder handen. Deze zomer ontfermde Oliver zich onder meer over de restauratie van het zestiende-eeuwse meesterwerk Theatrum Orbis Terrarum van Abraham Ortelius.
“Het Theatrum Orbis Terrarum (‘schouwtoneel van de wereld’) is de allereerste wereldatlas, uitgegeven op 20 mei 1570. Het kaartenboek werd samengesteld door de Antwerpenaar Abraham Ortelius (1527-1598) en uitgegeven door Gillis I Coppens. Ortelius bundelde de beste en meest betrouwbare kaarten van zijn tijd in één volume. Uniek aan deze bundel is dat alle kaarten in dezelfde stijl en maat op koperplaten gegraveerd werden, alsook geordend werden per continent, streek en staat. Dit zorgde ervoor dat de atlas decennia lang populair bleef en zelfs naar andere talen werd vertaald.”
“De conditie van het boek was erg slecht. Het boekblok (de verzameling van katernen) was erg vervuild en de binding vervormd. Bovendien was deze ook losgekomen en de verschillende katernen vertoonden verschillende beschadigingen en lacunes. De uit perkament bestaande boekband was kapot en kon zijn rol als bescherming van het boekblok niet meer vervullen. Verder was de stevigheid die een boekband moet bieden aan het boekblok totaal verdwenen door het gebrek aan stevige kartons. Bij het openslaan van het boek werd de fragiele en ingekleurde titelpagina meteen zichtbaar.”
“De opzet van de restauratie was een grondige reiniging van alle onderdelen, alsook het invullen en verstevigen van de boekband. Hiervoor moest het boek helemaal gedemonteerd worden. Alle katernen werden stuk voor stuk verstevigd met Japans of westers papier (en stijfsellijm).”
“Vervolgens werden alle katernen op een gelijkaardige manier gebonden met touw op perkamenten stroken. Ook de titelpagina werd gereinigd, aangevuld en geretoucheerd. Een leuke ontdekking tijdens de restauratie van dit boek was dat aan de binnenzijde van het over het kartonnen bord gevouwen perkament (van de boekband) een getekend “mannetje” ontdekt werd. Vermoedelijk was dit een persoonlijke toevoeging van de boekbinder.”
“Het perkament van de boekband werd hersteld met gelijkaardig perkament en de verdwenen kartons (platten) werden ingevuld met zuurvrij karton.”
“Een groot probleem was ook het gebrek aan schutbladen. Deze zijn nodig als beschermende pagina’s voor-en achteraan het boek. Na een vruchteloze zoektocht in verschillende kunst- en papierwinkels heb ik uiteindelijk het papier artisanaal laten vervaardigen door de Waalse meester-papierschepper, Pascal Jeanjean. Op basis van een staal van het originele papier heeft hij een soortgelijk papier vervaardigd die, zoals de oorspronkelijke bladen, ook handgeschept is. Handgeschept papier kan je herkennen aan de waterlijnen of watermerken die je ziet als je het papier voor het licht houdt.”
Pascal vertelde hier zelf meer over:
“Ik ervoor gekozen om grondstoffen te gebruiken die vergelijkbaar zijn met de oorspronkelijke grondstoffen van het papier van de atlas, namelijk katoenen lompen en stof. Na een behandeling van de katoenen lompen in een bad, ben ik gestart met het loskloppen van het katoen tot pulp in een Valley Beater, een moderne versie van een “Hollander”. Deze pulp vormt dus de basis voor het latere papier. Om de juiste papierkleur te benaderen werden minerale poeders bij de papierpulp gevoegd. Calciumcarbonaat werd toegevoegd om de alkalische reserve te verhogen.”
“Vervolgens werd het juiste schepraam gekozen met een gelijkaardig patroon van dunne koperdraden per vierkante centimeter (gearceerd) zoals bij het originele papierstaal. Uit een grote bak werd daarmee het papier geschept. Daarna werd een stapel papier, met tussenvellen van vilt, op elkaar gestapeld en met een grote papierpers het grootste deel van het water uit het papier gehaald (60%). Met tussenvellen van speciaal karton werd het overige vocht uit de vellen gehaald.”
“De riemen waarop het boek verbonden werd, werden tijdens het opnieuw samenvoegen van band en boekblok door en op de kartons van de boekband vastgelijmd. Dit zorgt ervoor dat beide onderdelen strak samenblijven. De nieuwe schutbladen werden vastgelijmd aan de binnenzijde van de platten (borden) van de boekband. Tenslotte werden op de plaats waar ze ooit zaten nieuwe linten toegevoegd aan de boekband.”