Restauratie- en conservatietechnieken zijn constant in verandering: materialen en methoden worden geüpdatet aan de hand van nieuwe technologieën en ontdekkingen. Om op de hoogte te blijven van de recentste ontwikkelingen organiseren we in ons restauratieatelier vaak workshops waarin specialisten hun expertise met ons delen. In december 2024 waren we bijzonder vereerd door de komst van Dr. Ehab Al-Emam van de Sohag University in Egypte. Hij promoveerde aan de Universiteit Antwerpen op de toepassing van polyvinyl-alcohol-borax/agarose (PVA-B/AG)-systemen bij het reinigen van kunstwerken.¹ Dr. Al-Emam slaagde er via deze methode onder meer in een oplossing te vinden voor het verwijderen van consolidaties en dikke roetlagen op poreuze muurschilderingen in de tempel van Seti I in Abydos, Egypte.^{2 3} Dankzij deze methode werden ondertussen ook verouderde vernislagen van een Antwerpse muurschildering veilig verwijderd.⁴

Tijdens de twee dagen durende workshop werden onze restauratoren ondergedompeld in de theorie en praktijk van PVA-B/AG-systemen, die we voor de vlotte leesbaarheid hierna ‘gels’ zullen noemen. De eerste publicatie over het gebruik van polyvinyl-alcohol-borax (PVA-B) gels in de restauratiepraktijk dateert van 2009.⁵ De toepassing werd de afgelopen jaren verder verfijnd en ontwikkeld, onder meer door de combinatie met agarose (AG)-gel. Het samenvoegen van PVA-B- en AG-gels doet een hydrogel ontstaan met een dubbel netwerk. Die heeft als troef dat het de positieve eigenschappen van de twee systemen samenbrengt en de negatieve opheft. Zo heeft PVA-B-gel een zwakke mechanische kracht, waardoor het zich te sterk hecht (of: blijft kleven) aan poreuze materialen en er residuen kunnen achterblijven op het kunstwerk. AG-gel daarentegen is heel rigide en hecht zich niet aan poreuze oppervlakken. Het nadeel van die gel is dan weer dat die erg stug is, wat het aanpassen aan reliëf of structuur haast onmogelijk maakt. Bijgevolg is het contact met het oppervlak van het kunstwerk dan niet homogeen. Het mengen van PVA-B- met AG-gel resulteert in een zeer geschikte middel voor de behandeling van kunstwerken: de gel kan veilig van het (poreuze) oppervlak worden afgenomen zonder residu’s achter te laten. Tijdens de workshop werd vooral gefocust op de voorbereiding van PVA-B/AG-gel en de toepassing tijdens het reinigen van schilderijen met verkleurde vernislagen. Ook werd er informatie gedeeld over hoe verschillende parameters geoptimaliseerd kunnen worden om de beste reinigingsresultaten te bekomen.

PVA-B/AG-gel an sich verwijdert geen vuil- of vernislagen, daartoe moet eerst een reinigingsmiddel of ‘agent’ worden toegevoegd. Dat kunnen bijvoorbeeld solventen, surfactants of chelators zijn. Tijdens de workshop werd onder meer geëxperimenteerd met het toevoegen van de solventen Shellsol T, ethanol en aceton om zo oude vernislagen op te lossen en te verwijderen.

Een van de belangrijkste eigenschappen van PVA-B/AG-gel is dat die het reinigingsmiddel kan vasthouden en slechts geleidelijk vrijgeeft aan het verfoppervlak. Dat is bijzonder nuttig wanneer de verf of de drager van het schilderij zeer poreus is. Het solvent in de gel kan zo het vernis week maken waardoor het deels door de gel wordt opgenomen en kort na het contact met een wattenstaafje of kompres kan worden afgenomen. Een bijkomend voordeel van de gel is dat de contacttijd met het solvent precies getimed kan worden. Zo kan je het werk blootstellen voor een exact bepaalde duur om de indringing van de oplosmiddelen in de onderlagen van het schilderij te vermijden en de reinigingsactie te beperken tot de verhouding tussen de gel en het behandelde oppervlak. Door de gelstructuur verdampt het volatiele solvent ook minder vlug, wat veiliger is voor de restaurator, want die wordt minder blootgesteld aan solventdampen.

Oefening baart kunst. Daarom blijven onze restauratoren de komende maanden experimenteren met het gebruik van PVA-B/AG-gels. Ze zullen niet alleen de recepten uitproberen, en waar nodig bijstellen, ook zullen ze de gels toepassen in hun diverse restauratieprojecten. Specifiek richten ze zich op het kiezen van de juiste concentraties van het gelerende materiaal, de reinigingsmiddelen die in de gel kunnen worden opgenomen, en de contacttijd tussen de gel en het kunstwerk, om de vernislagen efficiënt te verwijderen. Het beloven dus spannende tijden te worden in het atelier!

1. E. Al-Emam, Cleaning of Wall Paintings by Polyvinyl Alcohol–Borax/Agarose (PVA–B/AG) Double Network Hydrogels: Characterization, Assessment, and Applications, doctoraatsverhandeling, Universiteit Antwerpen, 2021.[↩]
2. E. Al‑Emam, A. Ghafour Motawea, K. Janssens & J. Caen, ‘Evaluation of Polyvinyl Alcohol–Borax/Agarose (PVA–B/AG) Blend Hydrogels for Removal of Deteriorated Consolidants from Ancient Egyptian Wall  Paintings’, Heritage Science, 7, 22 (2019): 1-18, https://doi.org/10.1186/s40494-019-0264-z.[↩]
3. Al-Emam, E., Motawea, A.G., Caen, J. et al. Soot removal from ancient Egyptian complex painted surfaces using a double network gel: empirical tests on the ceiling of the sanctuary of Osiris in the temple of Seti I—Abydos. Herit Sci 9, 1 (2021). https://doi.org/10.1186/s40494-020-00473-1.[↩]
4. Al-Emam, E.; Beltran, V.; De Meyer, S.; Nuyts, G.; Wetemans, V.; De Wael, K.; Caen, J.; Janssens, K. Removal of a Past Varnish Treatment from a 19th-Century Belgian Wall Painting by Means of a Solvent-Loaded Double Network Hydrogel. Polymers 2021, 13, 2651. https://doi.org/10.3390/polym13162651.[↩]
5. E. Carretti, S. Grassi, M. Cossalter, I. Natali et al., ‘Poly(vinyl Alcohol)−Borate Hydro/Cosolvent Gels: Viscoelastic Properties, Solubilizing Power, and Application to Art Conservation’, Langmuir, 25, 15 (2009): 8656-8662.[↩]