Restauratie van een vitrinekast van Wim Delvoye
Deze maand duiken we achter de schermen met Brian Richardson, specialist in de conservatie en restauratie van houten voorwerpen en meubels. Brian werkte onlangs aan een bijzondere installatie van de Vlaamse hedendaagse kunstenaar Wim Delvoye, die bestaat uit een vitrinekast met 12 zaagbladen en een gasfles, waarvan elk stuk geschilderd is in Delfts blauw. Deze fijn uitgewerkte antieke kast verwijst naar de Vlaamse neostijlen, die gekenmerkt zijn door hun rijk gesneden donker roodbruin hout en glanzende vernis.
“De antieke ‘look’ van de kast laat niet meteen vermoeden hoe het meubel is opgebouwd. De gehele constructie is namelijk demonteerbaar: wanden, onderstel en bekroning zitten niet vast met houtverbindingen maar worden met slechts enkele bouten bijeen gehouden. Dit maakt het geheel erg wankel. Een bijkomend probleem is dat de glazen deur aan de voorzijde volledig ‘buiten formaat’ is. Een antieke vitrinekast zou twee deurtjes hebben die vanuit het midden opengaan en zouden ook voorzien zijn van meerdere kleine ruiten. Bij het openmaken van de kast zakt de zware deur naar beneden. Bovendien helt het geheel ook gevaarlijk naar voren met een reële kans dat de kast en inhoud ook werkelijk zouden vallen.”
“Het demonteerbare aspect van het kunstwerk maakte de restauratie wel gemakkelijker. Zo kon het meubel volledig uit elkaar gehaald worden om aan de constructie te kunnen werken. Na veel denkwerk en overleg werd de verdere aanpak uitgestippeld. Onderaan de zijwanden werden vier nieuwe houtverbindingen voorzien die de wanden met het onderstel verbinden. Deze niet-zichtbare ingreep zorgt voor een duidelijke verbetering van de stabiliteit van het meubel. Om het torsen verder tegen te gaan werden er op de rugzijde van het meubel vier L-vormige beugels aangebracht.”
“Naast deze belangrijke constructieve ingrepen werden er ook kleinere behandelingen uitgevoerd, zoals het lijmen van enkele barsten, het vullen van spleten in het hout en het retoucheren van oude stootschade.”
“Omwille van de complexiteit vormde de restauratie van deze antieke/hedendaagse vitrinekast een enorme uitdaging, maar dat maakte het resultaat des te bevredigender.”
Achter de schermen in Sudbury
Collection consultant Katrijn Van Bragt en restaurator Naomi Meulemans nemen je mee op reis naar Sudbury, Suffolk (UK) voor de installatie van de tentoonstelling Painting Flanders in Gainsborough’s House!
Katrijn en Naomi zorgden ervoor dat meer dan 40 meesterwerken van Emile Claus, Gustave Van de Woestyne, James Ensor, Rik Wouters en andere kunstenaars van de Latemse School veilig naar Sudbury konden reizen. Geen gemakkelijke taak in Brexit-tijden! Elk kunstwerk werd voor vertrek uitgebreid geanalyseerd en verpakt in een op maat gemaakte kist. Daarnaast werden alle douaneformaliteiten geregeld zodat de kunstwerken vlot naar het Verenigd Koninkrijk konden reizen.
Na de oversteek van het kanaal en de aankomst in Sudbury werden de schilderijen en sculpturen grondig gecontroleerd om na te gaan of er tijdens het transport geen schade was ontstaan. Een gespecialiseerd team van art handlers installeerde elk kunstwerk onder het kritische oog van Naomi en Katrijn. Na het aanbrengen van labels, zaalteksten, het testen van de audiogids en het afstellen van de verlichting was de tentoonstelling eindelijk klaar om aan de wereld getoond te worden!
Met Painting Flanders brengt The Phoebus Foundation het verhaal van een belangrijk stukje Vlaamse kunstgeschiedenis aan het eind van de 19de eeuw naar het Verenigd Koninkrijk. De tentoonstelling is een echte primeur: het is de allereerste tentoonstelling in de gloednieuwe tentoonstellingsruimte van Thomas Gainsborough’s House in Sudbury, Suffolk. Ontdek de unieke tentoonstelling nog tot 26 februari 2023!
Phoebus Fellow van de maand: Clara Bondia
Deze maand nemen we een kijkje achter de schermen van ons restauratie-atelier, waar een nieuwe Phoebus Fellow het team voor drie maanden komt versterken: Clara Bondia (ES)! Clara vertelt je graag meer over haar projecten bij The Phoebus Foundation:
“Enerzijds bestudeer ik en restaureer ik een Latijns-Amerikaans beeld van De Onbevlekte Ontvangenis uit de 18de eeuw, gecatalogiseerd als School van Quito, een van de meest prestigieuze namen in de koloniale beeldhouwkunst. De sculptuur is vervaardigd uit verguld, gestoofd en gepolychromeerd hout, en het snijwerk en de decoraties zijn van de hoogste kwaliteit.”
“Na een voorbereidende en analytische studie met behulp van x-ray fotografie ben ik begonnen met het stabiliseren van de picturale laag. Het beeldhouwwerk werd al eerder gerestaureerd en daarom is het interessant om na te gaan welke delen aangekleefd of overschilderd zijn geweest. Op die manier wordt de mate van interventie bepaald. Zodra de verflaag stabiel is, wordt het beeld selectief schoongemaakt en wordt er een deel van de overschildering verwijderd. Wanneer de restauratie klaar is, zal het stuk een betere esthetische lezing mogelijk maken.”
“Anderzijds werk ik ook mee aan een interessant onderzoeksproject over het werk Muñecos (Poppen) van de Italiaans-Argentijnse kunstenaar Líbero Badii, een installatie van verschillende polychrome houtsculpturen met olie. Volgens de kunstenaar vertegenwoordigen zij “de figuur van de gemassificeerde hedendaagse mens en zijn behoefte aan vitale kosmische projectie, gematerialiseerd door de koorden die alle figuren verenigen”. Ik werk graag met hedendaagse kunst vanwege de grote uitdaging die zij vormt in de confrontatie met nieuwe technieken en nieuwe materialen.”
“Tijdens mijn verblijf bij The Phoebus Foundation zal ik ook kunnen meewerken aan de revisie van enkele andere werken uit de Latijns-Amerikaanse collectie moderne en hedendaagse kunst door het uitvoeren van conditierapporten en specifieke interventies. Uiteindelijk zullen de stukken klaar zijn om te reizen om bewonderd te kunnen worden. Het is fantastisch om samen te werken met een organisatie als deze, die met de best mogelijke middelen zorg draagt voor de conservatie en het onderzoek van elk stuk.”
Een kijkje nemen achter het opstellen van een conditierapport
Onze tentoonstelling Saints, Sinners, Lovers, and Fools in het Denver Art Museum komt dichterbij! Bij de voorbereidingen van zo’n grootschalig project komt echter heel wat kijken. Onze collega Laura Geudens neemt je graag mee achter de schermen.
“Aangezien ik een achtergrond heb in conservatie en restauratie, ondersteun ik voor deze tentoonstelling mijn collega’s bij het nakijken van de conditierapporten. Alvorens een kunstwerk naar een tentoonstelling vertrekt, wordt het namelijk aan een uitgebreide conditiecheck onderworpen. Via het conditierapport wordt nagegaan of de toestand van het werk overeenstemt met de verwachtingen. Voor mij was het bijzonder interessant om de collectie zilveren objecten te onderzoeken en te documenteren. Deze stukken reisden voor het eerst en kregen dus een volledig nieuw conditierapport.”
De tweede afbeelding toont het schadebeeld waarop lichte aanloop van het zilver is aangeduid
“Een voorbeeld hiervan is Christus in de Woestijn, een zilveren plaquette van de hand van Arent van Bolten (1573-1633). Er werden schadebeelden opgemaakt van het stuk: afbeeldingen waarop met een kleurcode de voornaamste beschadigingen en/of aandachtspunten zijn weergegeven. Op basis van die afbeeldingen worden de specifieke noden van de objecten bepaald, met oog op de tentoonstelling. Voor dit stuk werd besloten om een viltlaag aan te brengen op de contactpunten tussen de steun en dit object, wat toelaat het stuk op een veilige manier verticaal te tonen.”
Hoe dateren we hout?
Deze maand hadden we de eer om Dr. Andrea Seim te verwelkomen in het restauratieatelier van The Phoebus Foundation! Dr. Seim is een wereldnaam op vlak van dendrochronologie: een wetenschappelijke methode om jaarringen of groeiringen van hout te achterhalen en te dateren. De uitzonderlijke kennis van Dr. Seim zorgt ervoor dat we de houten panelen van schilderijen kunnen identificeren en zo ook kunnen ontdekken wanneer een kunstwerk vervaardigd werd.
Tijdens haar verblijf in ons atelier onderzocht Dr. Seim het houten paneel van Maria met kind en twee putti in een bloemenkrans, dat omstreeks 1600 vervaardigd werd door Andries Daniels (actief 1599-1602) en Ambrosius I Francken (ca. 1544/45-1618). Dr. Seim benadrukte hierbij haar interesse in verschillende onderzoeksmethoden en het belang van onderzoek naar ecologische en klimatologische veranderingen doorheen de geschiedenis. Deze historische veranderingen zijn immers erg belangrijke ankerpunten bij de analyse van historisch en archeologisch hout. Naar aanleiding van Dr. Seims bezoek, organiseerde The Phoebus Foundation een kleine workshop omtrent onderzoek naar hout voor haar restauratoren.
Ontdek de fluoverflagen van Roberto Matta
Ook onze deelcollectie Latijns-Amerikaanse kunst wordt onder handen genomen! Phoebus restaurator Naomi Meulemans neemt je graag mee achter de verflagen van Amorfe figuren van de Chileens kunstenaar Roberto Matta (1911-2002).
“Matta realiseerde dit werk in 1940, aan het begin van een baanbrekende periode in zijn carrière. Niet alleen zijn surrealistische werken maar ook zijn originele keuze voor materialen maakten van hem echt een vooruitstrevende modernist . Wist je dat hij voor Amorfe figuren zelfs gebruik maakte van fluorescerende pigmenten? Voor de Tweede Wereldoorlog was dit zeer ongebruikelijk in de kunstwereld! Na onderzoek blijkt dat Matta het pigment niet enkel voor een esthetisch, oplichtend effect gebruikte maar hiermee ook een diepere betekenis aan het schilderij gaf. Het werkje licht op bij UV (ultra violet) belichting en laat daardoor onderliggende figuren in structuren opflikkeren.”
“In 2016 onderzocht ik samen met restaurator Giovanna Tamà de verouderingseigenschappen van het fluorescerend pigment. Het resultaat was toch wel dramatisch: na vijftig jaar vertoonden de verfmonsters duidelijke verouderingsverschijnselen en na honderd jaar zou het fluorescerend effect zelfs volledig verdwenen zijn. Dit willen we uiteraard vermijden! Daarom is het belangrijk om het kunstwerk zo veel mogelijk af te schermen van sterke UV-straling. We kozen voor een aangepaste retoucheermethode en een speciale lijst. Om de fluorescerende lagen te beschermen maar ze soms toch ook te kunnen bewonderen zorgden we voor een lichtschakelaar aan de lijst om het werk gecontroleerd van UV-licht te kunnen voorzien. Zo creëerden we meteen ook een bijzonder verrassend effect voor de toeschouwer!”
Een blik op onze bruikleenwerking
Je hebt het misschien al gemerkt… onze bruikleenwerking staat niet stil! Meer nog, sinds het einde van de (ergste) coronapandemie hebben we bijzonder veel kunstwerken die aan een korte of langere reis beginnen om gepresenteerd te worden in binnen-en buitenland. Gelukkig zijn Collection Consultant Katrijn Van Bragt en restaurator Anke Van Achter er om alles in goede banen te leiden!
“Van Los Angeles tot Mechelen, van Oude Meesters tot albasten sculpturen, … de variëteit aan kunstwerken die in bruikleen worden gevraagd is enorm! Ook de instellingen die beroep doen op onze collectie zijn bijzonder divers: van historische kerken tot hypermoderne musea. Elke bruikleenaanvraag vraagt dan ook om een unieke aanpak.”
“Eerst bekijken we of het aangevraagde kunstwerk in kwestie beschikbaar is tijdens de gevraagde periode en of het object mag reizen en in de instelling gepresenteerd mag worden. Alles hangt immers af van de fragiliteit van het kunstwerk en de omstandigheden van de instelling. Is de ruimte geklimatiseerd en veilig? Vraagt het object om extra transport- of installatievereisten zoals een klimaatbox of schokdempende kist? Sommige werken krijgen zelfs een heuse restauratiebehandeling om helemaal tentoonstellingsklaar te kunnen vertrekken.”
“Nadat alle afspraken met de bruikleennemer en de transportfirma gemaakt zijn, maken we een uitgebreid conditierapport op. Eens ingepakt en ingeladen in de vrachtwagen is het zover: de reis kan beginnen!”
Maak kennis met Phoebus Fellow Alexandra
Maak kennis met onze nieuwe Phoebus Fellow: Alexandra Taylor! Helemaal uit Nieuw-Zeeland vervoegde Alexandra in april ons restauratorenteam. Ze zal hen drie maanden lang assisteren bij diverse projecten.
Alexandra mocht meteen beginnen met de behandeling van Jan Miel’s Feestend volk op een kermis in Prati, buiten de muren van Rome, met de Basilica di San Pietro en de Monte Mario in de achtergrond. Het werk werd vervaardigd in opdracht van Marchese Tommaso Raggi (1595/6-1679), omstreeks 1650.
“De grondige analyses en het technisch onderzoek die vooraf gaan aan een restauratiebehandeling vind ik razend interessant! Het is de manier om dichter bij de meester te komen en zijn materialen en technieken te ontdekken. Het zijn vaardigheden die ik graag verder wil ontwikkelen. The Phoebus Foundation zet sterk in op deze analyses en dus is het voor mij een geweldige kans om enkele maanden mee te werken in het Phoebus atelier. Dankzij infraroodreflectografie heb ik bijvoorbeeld inscripties en pentimenti ontdekt in het schilderij van Jan Miel, die bij normaal licht nauwelijks zichtbaar en dus veel moeilijker te begrijpen zijn!”
“De restauratiebehandeling is geen sinecure! Niet alleen worden donkere vernislagen en overschilderingen weggenomen, ook de drager wordt volledig aangepakt. Het zal er binnenkort veel kleurrijker en stabieler uitzien!”
Benieuwd naar het eindresultaat van Alexandra’s restauratiebehandeling? Blijf onze website, nieuwsbrief, Instagram en Facebook in de gaten houden!
Achter de schermen bij Dimpna
Een kleine maand geleden opende Zot van Dimpna te Geel! Projectcoördinator Niels Schalley vertelt je graag meer over het reilen en zeilen achter de schermen van deze fascinerende tentoonstelling:
“Met twee jaar vertraging omwille van Covid-19 was het fantastisch om de tentoonstelling eindelijk naar de Sint-Dimpnakerk in Geel te kunnen brengen. We keken dan ook reikhalzend en vol spanning uit naar de installatie van het Dimpna-altaarstuk op deze unieke plek. Dankzij de Crazy about Dymphna expo in Tallinn hadden we de hele opbouw al eens uitgevoerd en hadden we het volste vertrouwen dat alles vlot zou verlopen.”
“Met twee jaar vertraging omwille van Covid-19 was het fantastisch om de tentoonstelling eindelijk naar de Sint-Dimpnakerk in Geel te kunnen brengen. We keken dan ook reikhalzend en vol spanning uit naar de installatie van het Dimpna-altaarstuk op deze unieke plek. Dankzij de Crazy about Dymphna expo in Tallinn hadden we de hele opbouw al eens uitgevoerd en hadden we het volste vertrouwen dat alles vlot zou verlopen.”
“In tegenstelling tot de locatie in Tallinn, de ontwijde Niguliste kerk, is de Sint-Dimpnakerk nog wel actief. Dit is een enorm voordeel aangezien het Dimpna-altaarstuk op die manier huist tussen de vele verborgen kunstschatten in een van de mooiste kerken van Vlaanderen. De acht panelen van het altaarstuk zijn zo opgesteld dat ze een echte ommegang vormen. Bijhorende sokkels met video’s vertellen razend interessante weetjes en emotionele getuigenissen. Op die manier ontluikt het verhaal van de heilige Dimpna in al haar glorie en facetten.”
Benieuwd? Reserveer snel je ticket voor slechts één euro!
Restauratie van Jordaens’ Triomferende Christus
Titania Hess en Laura Guilluy nemen je mee achter de schermen van het Phoebus restauratieatelier!
“Jordaens’ Triomferende Christus en de negen boetelingen onderging een volledige restauratie! Aangezien het schilderij bij een eerdere behandeling bedoekt was geweest, bevond het doek zich in uitstekende staat. De restauratiebehandeling bestond dan ook voornamelijk uit het verwijderen van een geoxideerde vernis en aangekoekte aarde. Met zachte oplosmiddelen en waterige gels slaagden wij erin de originele verflaag en haar verbluffend kleurenpalet bloot te leggen. Enkele retouches en twee vernislagen waren de laatste handelingen van onze restauratie.”
“Voorafgaand aan onze behandeling werd het schilderij onderworpen aan een uitgebreide studie, uitgevoerd door Phoebus hoofdrestaurator Sven Van Dorst. Met behulp van technische analyses zoals MA-XRF scans werden verschillende wijzigingen in de compositie ontdekt, waarschijnlijk als gevolg van veranderingen in de afmetingen van het doek.
Wat bleek? Jordaens schilderde een eerste compositie op een minder breed doek maar vergrootte het schilderij na verloop van tijd, waardoor hij de uiteindelijke compositie kon realiseren. Jordaens was niet aan zijn proefstuk toe: ook bij andere schilderijen die toegeschreven worden aan de Antwerpse meester konden zulke vergrotingen teruggevonden worden. Deze analyses en bevindingen zijn van cruciaal belang om de techniek van de Antwerpse grootmeester beter te begrijpen!”
Restauratiebehandeling van Los Muñecos
Ook in 2022 gaan we van start met boeiende restauratieprojecten in het atelier van The Phoebus Foundation! Naomi Meulemans, restaurator van de moderne en hedendaagse deelcollecties, overziet de restauratie campagne van de installatie Los Muñecos, vervaardigd in 1916 door Italiaans – Argentijnse kunstenaar Libero Badii (1916 – 2001).
Los Muñecos ofwel De poppen is een indrukwekkende installatie van 14 houten beschilderde sculpturen van bijna 5 meter hoog. De instabiliteit van het hout en de drastische afschilfering van de verflagen vragen om een uitvoerige restauratie.
Elke pop draagt een titel die verwijst naar een maatschappelijke personificatie. Net zoals in de maatschappij waarin we met elkaar verbonden staan, worden ook deze sculpturen met elkaar in de ruimte verbonden door een kabel. Bovendien worden ze ook samengehouden door een ‘Tablero’, symbool voor de draaischijf van geluk.
Reeds in 2017 startte restaurator Naomi deze campagne met een vooronderzoek, samen met restaurator en specialist hedendaagse kunst Frederika Huys. Aanvullend werd een materiaalanalyse uitgevoerd in het atelier. Met verrassend resultaat: x-ray fotografie toont aan dat de huidige schade deels een gevolg is van het vervaardigingsproces! Samen met restaurator Giovanna Tamà en het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK-IRPA) wordt de zoektocht naar de problematiek achter de verfafschildering verdergezet. Dit alles zal leiden tot een deontologisch verantwoorde restauratie en onderzoekspublicatie in 2022.
Wordt vervolgd!
Ontdek de geheimen van Onze-Lieve-Vrouw van de kandelaar
Zoals gebruikelijk bij de The Phoebus Foundation gaan restauratie en onderzoek hand in hand. Een mooi voorbeeld daarvan is Onze-Lieve-Vrouw van de Kandelaar, een anoniem Peruviaans doek uit de 18e eeuw, dat tot de collectie Latijns-Amerikaanse kunst uit de koloniale periode behoort. Conservator Carlos González Juste geeft meer uitleg over de behandeling en het onderzoek van dit fascinerende werk.
“Dankzij de dunne verflaag konden we met het blote oog al zien dat er zich een vroegere schildering onder de compositie zou bevinden. Technische studies (IRR-fotografie, röntgenfoto’s, MA-XRF-scanning en houtanalyse) bevestigden onze vermoedens en legden het bestaan van een volledig afgewerkt schilderij eronder bloot!”
“Met de behandeling en het onderzoek van Onze-Lieve-Vrouw van de Kandelaar trachten we niet alleen de fysieke integriteit van het kunstwerk te bewaren en het vroegere kleurrijke en delicate uiterlijk te herstellen. We vergroten ook onze kennis over de technieken, materialen en gewoonten van de 17de- en 18de-eeuwse schilderspraktijken in Peru.”
Achter de schermen van de Ensor-expo in Mannheim
Voor de tentoonstelling James Ensor in Kunsthalle Mannheim (DL) reisde restaurator Naomi Meulemans in 2021 als koerier naar Duitsland om te helpen bij de installatie van maar liefst 5 kunstwerken die The Phoebus Foundation voor dit project in bruikleen gaf.
Het werk van de Belgische kunstenaar James Ensor (1860-1949), de beroemde “schilder van maskers”, is diepgeworteld in de geschiedenis van de Kunsthalle Mannheim. Reeds in 1928 werd de schilder daar in een solotentoonstelling gevierd als een belangrijke en uitzonderlijke hedendaagse kunstenaar. De tentoonstelling die in juni 2021 opende concentreerde zich op Ensors beroemde zelfportret-masker-dood-stillevenmotieven, die een belangrijke plaats in zijn oeuvre opeisen.
Omwille van de Covid-19 restricties was het een hele uitdaging voor onze koerier om aanwezig te kunnen zijn. Naomi is er echter in geslaagd om de installatie van alle 5 de kunstwerken te overzien en een aangepast en correct klimaat in de museumzalen te garanderen – een absolute vereiste voor deze waardevolle en fragiele kunstwerken.
Duik achter de verflagen van Joos Van Cleve
Phoebus Fellow Anna Rota (IT) neemt je mee achter de schermen van haar restauratieproject bij The Phoebus Foundation:
“Ondanks het kleine formaat (25 x 25 cm) trekt dit schilderij uit het atelier van Joos Van Cleve (1485-1541) meteen onze aandacht. De ongebruikelijke ruitvormige drager lijkt uniek te zijn in het oeuvre van de kunstenaar en roept vragen op over de verspreiding van ruitvormige schilderijen in de Renaissance schilderkunst.”
Voor behandeling, ingelijst
“De gezichtstonen, met een uitzonderlijk zachte overgang tussen licht en donker, doen denken aan het “sfumato” van Leonardo Da Vinci. De kunstenaar had bijzonder veel aandacht voor details en gebruikt hiervoor verschillende materiële trucjes: kijk maar naar de dikte van de kleurlaag van de parels in het haar van Maria of de plooien van de witte sluier langs haar halslijn. Het haar van Maria en de gezichten en handen zijn dan weer met zeer dunne penseelstreken weergegeven.”
“Na het verwijderen van vernis en retouches kwamen de prachtige kleuren van de gezichtstonen weer naar boven, evenals sommige details die voorheen minder zichtbaar waren. Dankzij de restauratie hebben we ons kunnen verdiepen in de schildertechniek van Van Cleve en zijn atelier.”
Ontdek het project van Phoebus Fellow Anne-Rieke
Kunsthistorica Anne-Rieke van Shaik (NL) focuste tijdens haar fellowship op de deelcollectie topografie en cartografie. Anne-Rieke vertelt je graag meer over de inhoud van haar Phoebus Fellowship:
“Ik ben gebeten door vroegmoderne media, de narratieve kwaliteiten van cartografie, en de verwevenheid van kaarten, boeken en prenten in deze periode. Als lid van het Explokart Research Programme on the History of Cartography (Universiteit Amsterdam) werk ik aan diverse projecten zoals een cartografische database en een handboek rond historische cartografie.”
“Tijdens mijn Phoebus Fellowship onderzocht ik de grote verscheidenheid aan objecten uit de rijke deelcollectie topografie en cartografie; variërend van zeekaarten, militaire nieuwskaarten, stadsgezichten en vroege wereldkaarten tot gekleurde atlassen, reisboeken en globes. Ik inventariseerde de voorwerpen verder en verbeterede en vulde de catalogusbeschrijvingen aan. De opvallende resultaten en schatten van de collectie zullen later gepresenteerd worden aan een breder publiek, bijvoorbeeld in de vorm van een tentoonstelling of publicatie.”
Tot ziens, Tallinn!
Wat vliegt de tijd! Na meer dan zeven maanden namen we eind november 2021 afscheid van de stad Tallinn, waar we de tentoonstellingen From Memling to Rubens en Crazy about Dymphna in het Kadriorg Museum en het Niguliste Museum toonden. Wat was het een bijzondere eer om voor de eerste keer ooit naar het buitenland te reizen met onze omvangrijke collectie oude meesters! Wij zijn onze partners in Estland dan ook uitermate dankbaar voor deze unieke opportuniteit. Wegens hun grote succes werden beide tentoonstellingen met een maand verlengd zodat de bezoekers nog langer konden genieten van deze topstukken. Begin december 2021 reisde het team van The Phoebus Foundation naar het sneeuwachtige Tallinn om de afbouw in goede banen te leiden en de kunstwerken terug thuis te brengen.
Kijk mee door de lens van onze fotograaf
Geen goeie collectieregistratie en mooie boeken zonder perfecte foto’s. Neem een blik achter de schermen van onze fotostudio waar onze fotografen diverse kunstwerken vastleggen met hun lens. Michel vertelt je graag meer over deze boeiende en uitdagende taak.
Verschilt de fotografie van kunstobjecten veel van andere fotografiegenres?
“Kunstfotografie is toch een specialisatie op zich. Veel mensen denken dat je gewoon een schilderij of sculptuur voor een witte achtergrond zet, op een knopje drukt en that’s it. De realiteit is veel complexer. De fotografie van kunstobjecten is enorm technisch omwille van de grote materiële diversiteit van de kunstwerken. Een glazen vaas, een manuscript of een schilderij vragen elk bijvoorbeeld om een totaal andere opstelling en belichting. Bovendien moeten deze tijdens de opnames voortdurend bijgesteld worden. In tegenstelling tot bijvoorbeeld modeshoots, waarbij het licht quasi ongewijzigd blijft en het model verschillende poses aanneemt om zo goed mogelijk in beeld te komen, is het bij kunstfotografie de fotograaf die moet spelen met licht en schaduw. Het kunstwerk beweegt niet hé (lacht). Het is telkens opnieuw een vraagstuk dat opgelost moet worden.”
Vanwaar je interesse en specialisatie in kunstfotografie?
“Ik ben er eigenlijk toevallig ingerold! Een van mijn eerste opdrachten was de fotografie van twee terracottavazen uit de Dominicaanse Republiek voor een advertentie. Sindsdien heb ik voor verschillende instellingen gefotografeerd en heb ik meegewerkt aan diverse projecten. Al die jaren later vind ik het nog steeds enorm verrijkend. Er passeert een enorm breed scala van objecten voor mijn lens en ik kan de kunstvoorwerpen ook langs alle kanten bekijken. Ik ontdek vaak verrassende details!”
Welke objecten fotografeer je het liefst?
“Zonder twijfel sculpturen. In de meeste gevallen zijn ze langs alle kanten uitgewerkt, alsof de beeldhouwer wil dat je er rond kan lopen. Als fotograaf ga ik dan steeds op zoek naar de beste hoek om het kunstwerk zo dynamisch mogelijk weer te geven. Het is een echt experiment met licht en schaduw.”
Een blik achter de schermen bij de vrijwilligers van het Maritiem en Logistiek Erfgoed
Ontdek de bijzondere deelcollectie Maritiem en Logistiek Erfgoed van The Phoebus Foundation! Een enthousiast team van vrijwilligers staat in voor het dagelijks reilen en zeilen van deze buitengewone verzameling. Als gepensioneerde havenarbeiders en/of erfgoedliefhebbers kennen zij deze collectie van historische stootwagens, tractors, monster-, meet- en weegtoestellen op hun duimpje. Wekelijks verzamelen zij in het depot Argentin in Antwerpen Noord waar zij samen werken aan het onderhoud en ontsluiting van de verzameling.
Een dag bij het havenerfgoed begint voor sommigen al voor de dageraad. Vrijwilliger Juul, de vroege vogel van de groep, is meestal vanaf zes uur ’s ochtends in de weer. Eén na één komen collega’s de groep vervoegen. Omstreeks half negen wordt er kort bijgepraat met een tas koffie en wordt het plan van de dag besproken. Het vrijwilligersteam kan putten uit een zeer diverse achtergrondgeschiedenis van zijn leden die elk vanuit hun eigen expertise een belangrijke schakel binnen de groep vormen. Zo zijn Juul en Roger de lasspecialisten van dienst, kan Freddy aardig wat sleutelen en weet Fred nagenoeg alles van elektrotechniek. Deze diversiteit heeft als voordeel dat tegelijkertijd gewerkt kan worden aan verschillende grote projecten. Een belangrijk aspect van hun takenpakket is de conservatie van zeldzame erfgoedobjecten. “Het huidige grote project waar we aan bezig zijn is de Antigoonkraan”, weet vrijwilliger Fred ons te vertellen. “Het is een havenvoertuig van begin jaren 50, hoogstwaarschijnlijk is zij de laatste in zijn soort. Het vele mechanische werk is ondertussen achter de rug, met veel geduld en moeite. Zonder enig plan of vorm van documentatie, bleek dit geen eenvoudige klus te zijn. Gelukkig kunnen we rekenen op het vakmanschap en de expertise van onze teamgenoten om samen deze problemen op te lossen.”
In kleine groepjes wordt er naarstig verder gewerkt. Schilderen, schuren, lassen, restauratie van alle mogelijke gereedschappen, … voor je het weet is het tijd voor een welverdiende koffiepauze waar naar goede gewoonte herinneringen uit ‘de goeie oude tijd’ worden bovengehaald. ”Dit is belangrijk”, zo getuigt Harry, de Benjamin van de groep: “Na een carrière van 43 jaar in de havenwereld als commerciële manager ben ik blij dat ik sinds mijn pensioen hier terecht kon. Ik ben altijd geïntrigeerd geweest door geschiedenis en hier bij het Logistiek en Maritiem Erfgoed kan ik mijn steentje bijdragen. Mijn technische kennis is eerder beperkt, maar hier kan ik gelukkig werken aan het grootschalige waarderingsproject van de collectie. Elk object wordt zorgvuldig opgemeten, gecatalogeerd en gefotografeerd. Sommige stukken zijn werkelijk uniek en kennen een uitzonderlijke geschiedenis, wat mij steeds weer weet te fascineren. De vele verhalen en boeiende anekdotes brengen de stukken weer tot leven.” Dezelfde passie en motivatie wordt ook gedeeld door de rest van de groep.
Doorheen de jaren werden meerdere grootschalige conservatieprojecten afgewerkt. Voor vrijwilliger Martin is dit van essentieel belang. “Ons doel is om hiermee het maritiem erfgoed te bewaren en te behouden voor de volgende generaties. De Antwerpse haven en haar arbeiders zijn wereldwijd bekend vanwege hun vakwerk en professionaliteit. Helaas gaat deze geschiedenis snel verloren. De generatie waarvan ik de stiel leerde is nu tussen de 75 en 91 jaar oud. Handelingen en gereedschap van toen worden niet meer gehanteerd. We zien het dan ook als onze taak om dit belangrijk erfgoed door te geven aan de volgende generaties. Door onze inzet hier in magazijn Argentin hopen we dit te kunnen verwezenlijken.”
Tot ongeveer 12 uur wordt er verder gewerkt aan de verschillende projecten bij het havenerfgoed. Tijd voor de welverdiende ‘schaft’. Vaak is het vrijwilliger Jacques, jarenlang scheepskok geweest, die de rest van de groep verrast met soep of een warme maaltijd. Aan tafel worden niet zelden oude herinneringen opgehaald waarbij talrijke anekdotes uit het havenleven de revue passeren. Samen dromen zij ook over de toekomst. “Hopelijk kunnen we binnenkort onze deuren weer openen voor groepen. Op deze manier zouden we onze passie, maar vooral ook deze bijzondere collectie, terug kunnen delen met het grote publiek.”
Restauratiebehandeling van het oudste olieverfschilderij
Kijk mee achter de schermen naar de restauratiebehandeling van een van de oudste olieverfschilderijen uit de collectie van The Phoebus Foundation. Daterend uit ca. 1418-25 is het kunstwerk nog ouder dan het befaamde Lam Gods van de gebroeders van Eyck (1432). Bestaande uit vier panelen, gewijd aan de Maagd Maria, maakte het oorspronkelijk wellicht onderdeel uit van een groter altaarstuk.
Wie goed kijkt ziet dat de kunstenaar al erg vooruitstrevend was door schaduw af te beelden bij zijn figuren waardoor ze een driedimensionaal karakter krijgen. Een technische slagschaduw ontbreekt echter nog, wat aangeeft dat we ons op een belangrijk kantelpunt in de Westerse kunstgeschiedenis bevinden. Om die reden werd er recent voor gekozen om een uitgebreide conservatiebehandeling op te starten. Tijdens de restauratie hopen we meer te weten te komen over de geografische herkomst van de panelen en over de gebruikte methoden en materialen van de schilder.
Bij aanvang van de restauratie bleek dat zowel de uitvoering als de vergulding op het paneel zich in een goede staat bevinden. De behandeling voorziet vooral het verwijderen van verouderde vuillagen zodat de sprankelende kleuren terug vrij gelegd kunnen worden. Het schilderij in zijn geheel, maar vooral de verguldingen, zijn erg fragiel, waardoor bijzondere voorzichtigheid geboden is. Door middel van metalen priemen of pons maakte de kunstenaar in de 15de eeuw kleine indrukken in het bladgoud om zo de florale motiefjes in de hemel te bekomen die dit werk zo bijzonder maken. Deze motiefjes werden tijdens de restauratiebehandeling eindelijk terug zichtbaar doordat opgehoogd vernis en vuil eruit verwijderd werden.
De conservatiebehandeling wordt verspreid over drie jaar en wordt uitgevoerd door Sven Van Dorst, hoofd van het restauratieatelier van The Phoebus Foundation, in samenwerking met Hilde Weissenborn, zelfstandig restaurator gespecialiseerd in de behandeling van 15de en 16de-eeuwse Vlaamse meesters.
Kijk mee achter de verflagen van Jordaens’ Slapende Antiope
Speciaal voor Thuis bij Jordaens ondergingen verschillende werken van Jacob Jordaens een uitgebreide restauratiebehandeling. Restauratoren Jill en Ellen Keppens nemen je mee achter de verflagen van Slapende Antiope benaderd door Jupiter (1660).
“Dit schilderij deed ons denken aan een oude bekende! Een paar jaar geleden restaureerden we een haast identieke schone slaapster van Jordaens; Psyche. Deze keer gaat het om Antiope, vergezeld door Jupiter die vermomd als sater, het doek van haar lichaam afneemt.”
“Jordaens en zijn tijdgenoten hielden van dit erotische thema en vooral van het contrast tussen Antiope’s porseleinen naakte huid en de lelijkheid van Jupiter. Deze tegenstelling geraakte echter helemaal bedekt onder een dikke vernislaag. Tijdens de afname van de vernis en de oude retouches kwamen niet alleen de prachtige kleuren maar ook Jordaens’ schetsmatige techniek terug aan het licht. De vleugels van de arend zijn met een paar vlotte borstelstreken van verdunde bruine verf geschilderd, waaronder de grijze kleur van de grondlaag doorschemert. In zijn veren bracht Jordaens nog enkele felblauwe dikke toetsen aan.”
“Deze schetsmatige zones en het eerder beperkte formaat doen twijfelen aan het doel van dit schilderij. Was het een afgewerkt schilderij? Onderdeel van een uitgewerkte voorstudie? Of diende het als voorbeeld voor een klant?”
Hoe dan ook: dit schilderij is terug thuis bij Jordaens in het Frans Hals Museum te Haarlem!